Bij het nakijken van de opening van een schaakpartij is de neiging groot om te kijken welke zet het beste scoort. In bijvoorbeeld Fritz staat in de opening bij elke zet wat het scorings percentage van wit is, hoeveel procent door wit gewonnen word en hoeveel door zwart. Nu ben ik een schaakboek aan het lezen wat ook vermeld welk percentage wit scoort. Dit is een voorbeeld van scorebordjournalistiek. Een bepaalde zet kan zeer goed scoren voor wit, maar toch niet correct zijn. Als zwart het goed speelt, komt wit goed te staan. Op amateur niveau nog steeds een beproeft recept. Een oud clubgenoot noemde dit de verboden variant.
Nu wilde ik kijken wat het resultaat zou zijn als je scorebordjournalistiek toepast op het openingsboek van Fritz 13. Het idee is om 3 fictieve spelers tegen elkaar te laten spelen. De eerste speler is de "Aanvaller", deze kijkt elke keer welke zet zijn winstkansen zo groot mogelijk maakt. Ook al zullen de verlies kansen ook toenemen. De tweede speler is de "Verdediger", deze kijkt elke keer welke zet zijn verlieskansen minimaliseert. Ook al zullen de eigen winstkansen ook afnemen. De derde, en laatste, speler is de "Maximalist", deze kijkt welke zet zijn eigen scoringspercentage maximaliseert.
Alle drie de spelers mogen alleen zetten kiezen die in minstens 5% van de gevallen gespeelt zijn. Dit voorkomt dat we direct afdwalen in obscure varianten waar toevallig iemand gewonnen heeft. Voor de openingszetten houd dit in dat we ons beperken tot c2-c4, d2-d4, e2-e4 en Pg1-f3.
Vooroordeel bevestigend
Het meest eenvoudige is om niet na te denken, maar gewoon de score van iedere zet te bekijken.
Aanvaller - Aanvaller
1. e2-e4 c7-c5 Het siciliaans staat bekent als een goede keuze als er gewonnen moet worden.
2. Pg1-f3 d7-d6
3. d2-d4 c5xd4 Uiteraard het open siciliaans.
4. Pf3xd4 Pg8-f6
5. Pb1-c3 e7-e6 De Scheveningse variant is minder populair vanwege de volgende zet.
6. g2-g4 Pb8-c6
7. h2-h3 Lf8-e7
We zijn terechtgekomen in een scherpe variant van het Siciliaans.
Wanneer we de verdedigers tegen elkaar laten spelen ontstaat een heel ander spelbeeld:
Verdediger - Verdediger
1. Pg1-f3 c7-c5
2. c2-c4 Pb8-c6 Symetrisch engels staat als vredelievender bekent.
3. Pb1-c3 e7-e5
4. e2-e3 Pg8-f6
5. Lf1-e2 d7-d5
6. d2-d4 c5xd4(?)
7. e3xd4 e5xd4
8. Pf3xd4
Een algehele uitruil met een miniem voordeeltje voor wit hangt in de lucht. Wanneer we de maximalisten tegen elkaar laten spelen, ontstaat een typische "computer" partij.
Maximalist - Maximalist
1. c2-c4 e7-e5
2. Pb1-c3 Pb8-c6
3. Pg1-f3 Pg8-f6
4. g2-g3 Lf8-c5
5. Pf3xe5(?) Lc5xf2+
6. Ke1xf2 Pc6xe5
7. e2-e4 d7-d6
8. d2-d4 Pe5-g6
Wanneer twee maximalisten tegen elkaar spelen, dan zijn zij elkaars tegenpolen. Als twee aanvallers of twee verdedigers tegen elkaar spelen, dan zijn zij geen tegenpolen. De volgende partij ontstaat als er alleen naar het winstpercentage van wit gekeken word.
Aanvaller - Verdediger
1. e2-e4 c7-c6 De betrouwbare Caro-Kann.
2. d2-d4 d7-d5
3. e4-e5 Lc8-f5 De doorschuifvariant is het scherpst.
4. Pb1-c3 a7-a6(?)
5. Pc3-e2 e7-e6
6. Pe2-g3 Lf5-g6
7. h2-h4 h7-h6
Dit gebeurt er als alleen naar het zwarte winst percentage gekeken word.
Verdediger - Aanvaller
1. Pg1-f3 d7-d5
2. c2-c4 d5-d4
3. g2-g3 c7-c5
4. d2-d3(?) Pb8-c6
5. Lf1-g2 e7-e5
6. 0-0 Lc8-g4
Deze opening van wit lijkt wel wat voor Petrosian. Wit probeert het degelijk te houden, terwijl zwart ruimte probeert te pakken. De volgende partij tussen de Aanvaller en de Maximalist laat zien dat deze twee spelers geen tegenpolen zijn. Beide spelers zullen tevreden zijn met de uitkomst van de opening.
Aanvaller - Maximalist
1. e2-e4 e7-e5
2. f2-f4 e5xf4 Uiteraard het koningsgambiet.
3. Pg1-f3 d7-d5
4. e4xd5 Pg8-f6
5. Lf1-c4 Pf6xd5
6. 0-0 Lf8-e7
7. d2-d4 Lc8-e6
8. Lc4-b3 0-0
9. c2-c4 Pd5-e3
Beide spelers zullen tevreden zijn. Voor wit is een scherpe stelling ontstaan met grote winstkansen. Zwart is tevreden, omdat zwart goed scoort in deze stelling. Een maximalist zijn vraagt wel aanpassingsvermogen. De partij Verdediger - Maximalist is hetzelfde als de partij Verdediger - Verdediger. Afhankelijk van de omstandigheden moet je als maximalist zeer agressief kunnen spelen, maar soms ook heel positioneel. Ook de volgende partij resulteert in een strategische stelling.
Maximalist - Verdediger
1. c2-c4 c7-c6
2. d2-d4 d7-d5 Logische combinatie, Caro-Kann tegen e2-e4 en Slavisch tegen d2-d4.
3. Pb1-c3 Pg8-f6
4. Pg1-f3 a7-a6 Een wat tamme variant in het slavisch.
5. a2-a4 e7-e6
6. g2-g3 Pb8-d7(?)
7. Lf1-g2 a6-a5
8. 0-0 Lf8-b4
Ten slotte nog een ongebruikelijke variant als we de maximalist tegen de aanvaller laten spelen.
Maximalist - Aanvaller
1. c2-c4 e7-e5
2. Pb1-c3 d7-d6
3. Pg1-f3 f7-f5
4. d2-d4 e5-e4
5. Pf3-d2 Pg8-f6
6. e2-e3 c7-c6
Het gehele beeld is toch behoorlijk vooroordeel bevestigend. De aanvaller speelt koningsgambiet, open siciliaans en de scherpste variant van de Caro-Kann. De verdediger speelt Caro-Kann en Slavisch. De moeilijkste speler is de maximalist. Deze kiest (in theorie) de beste zetten, ongeacht het type stelling dat hieruit ontstaat.
Er is ook een groot probleem met de openingen die hier gespeelt worden. Dat komt voornamelijk doordat er niet verder word gekeken. Op 1. Pg1-f3 kan eigenlijk alleen 1. ... c7-c5 geantwoord worden als je bereid bent om siciliaans te spelen. Wit kan immers 2. e2-e4 spelen.
De wraak van d2-d4
De volgende stap is dat we de fictieve spelers omzetten in een soort schaakcomputer. In dit hoofdstuk heeft de schaakcomputer een reken diepte van twee halfzetten. Iedere speler kijkt na een zet ook naar welke tegenzet zijn objectief het laagst mogelijk maakt. Voor de Aanvaller: Na e2-e4 is c7-c6 de zet die de minste winstpartijen voor wit oplevert. Na d2-d4 zijn de winstkansen iets groter na zowel d7-d5 als Pg8-f6. d2-d4 is dus de betere zet voor de aanvaller. Door twee halfzetten diep te rekenen komen we op de volgende partijen uit.
Aanvaller - Aanvaller en Maximalist - Aanvaller
1. d2-d4 Pg8-f6
2. c2-c4 c7-c5
3. d4-d5 e7-e6 De Benoni, natuurlijk weer een scherpe keuze
4. Pb1-c3 e6xd5
5. c4xd5 d7-d6
6. e2-e4 g7-g6
7. f2-f4 Lf8-g7 Sommige spelers wachten met het spelen van de Benoni totdat wit Pg1-f3 heeft gespeeld. Dan kan deze scherpe variant niet meer.
8. Lf1-b5+ Pb8-d7(?)
9. e4-e5 d6xe5
10. f4xe5 Pf6-h5
Wit scoort hier heel goed volgens Fritz. Ook weer een voorbeeld dat een maximalist soms mee moet gaan met de scherpe bedoelingen van een aanvaller. Een veel degelijkere keuze ontstaat bij de volgende twee partijen:
Aanvaller - Maximalist en Maximalist - Maximalist
1. d2-d4 Pg8-f6
2. c2-c4 e7-e6
3. Pb1-c3 Lf8-b4 Nimzovitsch-Indisch
4. Pg1-f3 d7-d5 Oh nee Ragozin
5. e2-e3 0-0
6. Lf1-d3 b7-b6 Hmmm, meer Dame-Indisch
7. 0-0 c7-c5(?)
8. c4xd5 e6xd5
De aanvaller gaat hier verder met Pf3-e5, de maximalist met d4xc5. De maximalist kiest duidelijk voor een normalere, gezondere stelling. Met wit spelen de aanvaller en de maximalist hetzelfde tegen de verdediger.
Aanvaller - Verdediger en Maximalist - Verdediger
1. d2-d4 d7-d5
2. c2-c4 c7-c6
3. Pb1-c3 Pg8-f6 Dit is de volgorde van de aanvaller, de maximalist speelt eerst Pg1-f3
4. Pg1-f3 d5xc4
5. a2-a4 Lc8-f5
6. Pf3-e5 Pb8-d7
7. Pe5xc4 Dd8-c7
8. g2-g3 e7-e5
9. d4xe5 Pd7xe5
10. Lc1-f4
Ditmaal speelt de verdediger de Slavische hoofdvariant. In andere omstandigheden speelt de maximalist weer precies dezelfde zetten als de verdediger.
Verdediger - Verdediger en Verdediger - Maximalist
1. Pg1-f3 Pg8-f6
2. c2-c4 b7-b6 Ongebruikelijk
3. d2-d4 e7-e6 Nu weer gewoon Dame-Indisch
4. g2-g3 Lc8-b7
5. Lf1-g2 Lf8-b4
6. Lc1-d2 Dd8-e7
7. 0-0 Lb4xd2
Door iets dieper te kijken ontstaan toch veel normalere partijen. Tot dusverre vier keer een hoofdvariant, alhoewel de Benoni van de aanvaller licht dubieus is. De partij tussen de verdediger en de aanvaller levert weer een iets minder gebruikelijke opening op.
Verdediger - Aanvaller
1. Pg1-f3 d7-d5
2. g2-g3 Lc8-g4
3. Lf-g2 Pb8-d7
4. c2-c4 e7-e6
5. c4xd5 e6xd5
6. 0-0 c7-c6
Na slechts zes zetten staat er al weer een vrij ongebruikelijke stelling op het bord.
Exponentiele toename
Twee partijen heb ik uitgerekend, waarbij drie halfzetten diep word gekeken. Dit is al behoorlijk veel werk om met de hand te doen. De eerste partij laat eigenlijk al meteen zien dat dit nog steeds niet voldoende diep is.
Aanvaller - Verdediger
1. d2-d4 d7-d5
2. c2-c4 c7-c6
3. Pg1-f3 Pg8-f6
4. Pb1-c3 e7-e6
Een bijzonder moment. Op een halfzet diepte speelde de Verdediger a7-a6 een bijzonder degelijke variant. Op twee halfzetten diepte speelde de verdediger d5xc4 de degelijke hoofdvariant van het Slavisch. Op drie halfzetten diepte speelt de Verdediger Semi-Slavisch wat als veel scherper bekent staat. Dit komt door het horizon effect, wat op deze diepte nog makkelijk te zien is. Zwart "ziet" dat na 4. ... e7-e6 5. Lc1-g5 h6 wit weinig wint. Echter komt dit vooral door de zet 6. Lg5xf6 na de veel scherpere zet 6. Lg5-h4 scoort wit veel beter. Dit is alleen net te diep voor zwart. Nu komen we toch in een scherpe stelling terecht.
5. Lc1-g5 h7-h6
6. Lg5-h4 d5xc4
7. e2-e4 g7-g5
8. Lh4-g3 b7-b5
9. Lf1-e2 Lc8-b7
10. h2-h4 g5-g4
11. Pf3-e5
Toch wel een kleine overwinning voor de aanvaller er is een scherpe stelling ontstaan.
Andersom krijgen we weer een Benoni, de verdediger kiest een rustigere variant.
Verdediger - Aanvaller
1. d2-d4 Pg8-f6
2. c2-c4 c7-c5
Vreemd genoeg gaat de verdediger niet over naar het symetrisch engels met 3. Pg1-f3. Na 3. ... c5xd4 4. Pf3xd4 heeft zwart behoorlijke winstkansen.
3. d4-d5 e7-e6
4. Pg1-f3 e6xd5
5. c4xd5 d7-d6
6. Pb1-c3 g7-g6
7. Lc1-f4 Lf8-g7
8. e2-e4 0-0
De verdediger is ingegaan op de Benoni "uitnodiging" van de aanvaller. Volgens de database van Fritz verliest wit hier niet heel erg veel.
Conclusie
In het eerste deel, waar we maar een halfzet diep keken, waren er grote verschillen tussen de spelers. Op drie halfzetten diep gaat de verdediger in op de Benoni verdediging. De verschillen tussen de spelers worden subtieler. Wat verder opvalt is dat de maximalist de ene keer hetzelfde speelt als de aanvaller en de andere keer als de verdediger. Waarschijnlijk is dit de optimale strategie in het schaken, puur gebaseerd op de stelling een keuze maken, niet op persoonlijke voorkeur.